(1) در اینباره نگاه کنید به منابع ذیل که با دو نگاه متفاوت به ترسیم سیمایی آرمانی از جامعه مدنی همت گماردهاند:
- محمدی، مجید، "جامعه مدنی جامعه مقدس"، جامعه سالم، سال 76، ش 18.
- محبیان، امیر، (سلسله مقالات)"جامعه مدنی"، روزنامه رسالت، آبان ماه 76.
" - جامعه مدنی و دولت دینی"، عصرما، ش 73.
- نوریزاد، محمد، "جامعه مدنی یعنی چه؟"، صبح، شماره 72.
(2) Habermas, Jurgen, The Structural Transformation of The Public sphere: An lnquiry in to a Category of Bourgeois of Society, trans.Thomas Burger with the assistance of FrederickLawrence, MlT Prass, Cambridge, Mas., 1989.
(3) در اینباره نک:
- احمدی، بابک، مدرنیته و اندیشهی انتقادی، تهران، مرکز، 1373،ص 193.همچنین رجوع شود به کتاب هابرماس که این مطلب در آن طرح شده است:
- Habermas, Jurgen, L'espace Publique, trans.M.B.de launay, Paris, 1988
(4) جهت توضیح بیشتر درباره این دیدگاه نک:
- Babbio, Norberto , Democracy And Dictatorship: The Nature And Limit of State
Power,trans.Peter Kennealy, Polity Press, Cambridge, 1989.
(5) بشیریه، حسین، جامعهشناسی سیاسی: نقش نیروهای اجتماعی و زندگی سیاسی، تهران، نی، 1374،ص 332.
(6) همان، ص 329.
(7) در اینباره نک:
- وینسنت، آندرو، نظریههای دولت، حسین بشیریه، تهران، نی، 1371،صص 5-20
(8) نک: بشیریه حسین، جامعه شناس سیاسی، پیشین، ص 332.همچنین:
- محمدی، مجید، جامعه مدنی به منزله روش، تهران، قطره، 1367.
- جامعه مدنی و ایران امروز، مجموعه مقالات، تهران، نقش و نگار، 1377.
(9) وینسنت، آندرو، نظریههای دولت، پیشین (یادداشت شماره 7)،ص 22.
(10) مدرنیته و اندیشهی انتقادی، پیشین (یادداشت شماره 3)،ص 190.جهت توضیح بیشتر نک:
.- Puesy, M., Jurgen Habermas, London, 1987
- L' espace publique, op.cit, (note : 3).
(11) Ibid , Ghapter 1.
(12) See : Democracy And Dictatorship: The Nature of limit of State Power, opicit, (note:4).
- غنینژاد، موسی، جامعه مدنی، آزادی، اقتصاد و سیاست، تهران، طرح نو، 1377.
(13) در اینباره نک:
- Van Deth, Jan W.and Elinor Scarbrough(Editors), The Impact of Valuse, Oxford, OxfordUniversity Press, 1995, esp.part :3.
(14) See: Offe, C., Contradictions of The Western State, London, 1984.
- بشیریه، حسین، تاریخ اندیشههای سیاسی در قرن بیستم: اندیشههای مارکسیستی، تهران، نی، ج 1، 1376 .
(15) See: Habermas, Jurgen, legitimation Crisis, trans.Mc Carthy, Boston,1975.
(16) حاکمیت بهمنزله مهمترین عنصر تشکیل حکومت مورد توجه جدی محققان قرار گرفته و ویژگیهای ناشی از آن را در درک هر چه بهتر ادعای مطرح شده در این مقاله مبنی بر تضعیف مقام دولت یاری میرساند.
- Stankiewicz, W.J.(ed), In Defance of Sovereighty, Oxford, Oxford University Press, 1969.
- افتخاری، اصغر، "مبانی اسلامی حاکمیت سیاسی"، دانشگاه اسلامی، ش 6، پاییز 1377.
(17) درباره ماهیت سلطه جویانه قدرت سیاسی نک:
- Schwartz, Herman, States Versus Markets, NewYork, St.Martin's Press, 1994, esp.Chapter:1,4,7 and 8.
- Chang, Ha-joon and Robert Rowthorn (Editors), The Role of The State in EconomicChange, Oxford, Clarenedon Press, 1995, esp.part 1.
) مباحث مصداقی نیز در بخش دوم در حوزه آفریقا، آسیا و اروپا آمدهاند که قابل توجه میباشد.(
- Offe, Claus, Modernity And The State, Polity Press, 1996.
(18) در اینباره نک:
بشیریه، حسین، دولت عقل: ده گفتار در فلسفه و جامعهشناسی سیاسی، تهران، مؤسسه نشر علوم نوین، 1374.
(گفتار ششم، جامعه در مقابل دولت: آرمانهای توسعه سیاسی در گرایشهای سلطه ستیز)
.- Bernstein, R.(ed), Habermas and Modernity, MIT Press, Cambringe, Mas.1985
(19) در خصوص تحول ماهوی احزاب و تغییر کارکردهای آنها نک:
- میخلز، رابرت، جامعهشناسی احزاب، احمد نقیب زاده، تهران، قومس، 1375.
) این اثر به طور کلاسیک از تحول ماهوی احزاب سخن میگوید و دوران قبل و بعد از حاکمیت آنها را بررسی میکند.(
- مدیر شانهچی، محسن، احزاب سیاسی ایران: با مطالعه موردی نیروی سوم و جامعه سوسیالیستها، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1375.
) در این اثر مطالعات نظری فوق در خصوص ایران به صورت مشخص آمده است.(
(20) در زمینه موضوعیت یافتن نهادهای واسط و درگیری منازعه تازهای با قدرت رسمی زیر پوشش عنوان حقوق مردم، به آثار زیر مراجعه شود:
- آبراهامیان، یرواند، مقالاتی در جامعهشناسی سیاسی ایران، سهیلا ترابی فارسانی، تهران، شیرازه، 1376.(بهویژه مقاله "فرقهگرایی ایران" و مقاله "قوتها و ضعفهای جنبش کارگری در ایران ما"، صص 144و255).
-Andrain, Charles, and David Apter, Political Protest And Social Change: Analyzing
Politics,Mac Millan, 1995.
) در این اثر از انگیزههای مختلف نهادهایی که به نام منعکس کردن خواستهای مردمی تشکیل میشوند، سخن به میان آمده است.(
,- Johnston, Hank, New Social Movements, Philadelphia, Temple University Press
1994.
( در این اثر مدعای مورد نظر درباره جنبشهای عصر حاضر نیز به محک تجربه خورده و تأیید شده است.)
(21) با مراجعه به وضعیت "حزب گرایی" در سطح جهان میتوان به روند رو به رشد این پدیده و اعتبار بخشی به رأی مردم در حوزههای مختلف استناد کرد:
.- Day, Alan J.(Editor), Political Parties of The World, Longman, 1988
- Held, David, Democracy And Global Order, Polity press, 1995, esp.part 1 and 2.
- Dummett, Michael, Principles of Electoral Reform, Oxford, Oxford University Press, 1997,pp.47-58.
(22) در زمینه اهمیت عمل گفتمانی و تأکید بر آن نک:
- Habermas, Jurgen, Communication And The Evolution of Society, trans T.Mc, Carthy,Boston 1979.
- Habermas, Jurgen, Knowledge And Human Intrests, Boston, 1971
(23) در این خصوص نک:
- بشیریه، حسین، دولت عقل، پیشین (یادداشت شماره 18) صص 7-161
(24) جهت اطلاع در مورد نگرشهای مورد نظر نک:
.- Woodcock, V.G., Anarshism, Cleveland, 1962
- Maximoff, G.(ed), The Political Philosophy of Bakunin, New York, 1923.
(25) رک: بشیریه، حسین، دولت عقل.، پیشین (یادادشت شماره 18) ص 80-173
(26) رک: نسبیت، جان و پاتریشیا ابردین، تکاپوی 2000،صهبا سعیدی، تهران، بی نا، 1370.
(27) See: Friedman, M., Capitalism And Freedom, NewYork, 1962.
(28) See: Hayek, F., The Constitution of Liberty, New York, 1960.
(29) See: Nozick, R., Anarchy, State And Utopia, London, 1974.
(30) See: Habermas,J., op.cit, pp.108-110.
- بشیریه، حسین، تاریخ اندیشههای سیاسی در قرن بیستم، پیشین، ص 228.
(31) جهت مطالعه بیشتر در اینباره نک:
- عالیه، سمیر، نظریة الدولة و آدابها فی الاسلام، بیروت، المؤسسة الجامعیة للدراسات و التوزیع، 1988.
- کدیور، محسن، نظریههای دولت در فقه شیعه، تهران، نی، 1376.
- کدیور، محسن، حکومت ولایی، تهران، نی، 1377.
(32) مجلسی، بحارالانوار، ج 16،ص 306.
(33) به نقل از:
- الوکیل، السید محمد، المدینة المنورة: عاصمة الاسلام الاولی، دارالمجتمع للنشر و التوزیع، من موسوعة المدینة المنورة التاریخیه، رقم 2، 1989، ص 139.(منبع اصلی: النجاری 9/5و به همین مضمون: النجاری، 5/61)
(34) در اینباره رک:
- احمدی، بابک، مدرنیته و اندیشه انتقادی، پیشین، ص 194.همچنین:
.- Arendt, H., Vies Politdques, tra.E.Adda, Paris, 1986
(35) در خصوص سیستم نظارتی در نظام سیاسی اسلام نک:
- شمس الدین، محمدمهدی، نظام حکومت و مدیریت در اسلام، سید مرتضی آیت اللَّهزاده شیرازی، تهران، دانشگاه تهران، 1375، صص 410-383.
(36) رعایت اصل تعادل در نظریه دولت در اسلام به شکل نسبتا کاملی در اثر زیر آمده است:
- عالیه، سمیر، نظریة الدولة فی الاسلام، پیشین (یادداشت شماره31).
- شمس الدین، محمد مهدی، نظام حکومت و مدیریت در اسلام، پیشین.
(37) در خصوص جایگاه مردم در اسلام نک:
- باتمانقلیچ، فریور، نظام مشارکت زیربنای مدیریت اسلامی، ج 1،تهران، ناشر: مؤلف، 1371،صص 27-7.
- نظام حکومت و مدیریت در اسلام، پیشین، صص 382-368.
(38) درباره مسؤولیت پذیری مردم و راهکارهای نمایش آن نک:
- نظام مشارکت زیربنای مدیریت اسلامی، پیشین، صص 302-281.
- نظام حکومت و مدیریت در اسلام، پیشین.
(39) برای مثال نک:
- فرحی، محمد تقی، جامعه مدنی و مدنیت دینی، قم، بنیاد حکمت و اندیشه، 1376.
- رأفت، سینا، جامعه مدنی اسلامی از دیدگاه امام خمینی(ره)، همایش جامعه مدنی دینی، بهمن 76.
(40) برای مثال نک:
- بشیریه، حسین، جامعهشناسی سیاسی، پیشین، از صفحه 329به بعد که مقتضیات تاریخی متفاوت اشکال گوناگون دولت در جوامع را بررسی کرده است.
(41) برای مثال نک:
- وینسنت، آندرو، نظریههای دولت، پیشین، ص 17،(زمینههای تاریخی جامعه مدنی در اینجا بهطورمفصل مورد بحث قرار گرفتهاند)
- Marsh, David and Gerry Stoker (Editors), Theory And Methods In Political Science,MacMillan
Press, LTD, 1995, pp,21-40, and Chapters: 2,3,4,5,6.
(42) در این باره رک:
- مدرنیته و اندیشه انتقادی، پیشین، ص 190به بعد.
.- Habermas, Jurgen, Theory And Practice, Tra.J.Viertel, Boston, 1973.pp.41-61
(43) این مطلب را به شکل مفصلتری در مقاله زیر آوردهام:
- افتخاری، اصغر، توسعه و تعامل: آسیبشناسی اجرای قانون شوراها در ج.ا.ا، فصلنامه مطالعات راهبردی، ش اول، پاییز 1377.
(44) نک: سیره ابنهشام، پیشین، ج 2،صص 40-537.
(45) همان، ص 40-639.
(46) در این باره، به داستان "علقمه بن مجذر" رجوع شود که در مقام مزاح از افراد تحت فرمان خود تقاضای انجام دادن معصیتی را کرده بود.پیامبر (ص) ضمن اطلاع از این قضیه فرمودند: "هر آن کس که شما را به معصیتی امر کرد اطاعتش نکنید" (نک: سیره ابنهشام، ج 2،ص 440).
(47) همان، (ج 1) ص 523.
(48) همان، (ج 2) ص 30-428.
(49) همان، (ج 2) ص 6-414.
(50) همانجا.
(51) نک: به پیمان منعقده بین پیامبر (ص) با یهودیان مدینه در بدو ورود به این شهر، در:
- نامهها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد(ص) و اسناد صدر اسلام، (تحقیق و گردآوری) محمد حمیداللَّه، (مترجم) سید محمد حسینی، تهران، سروش، 1374.
(52) سیره ابن هشام، پیشین، ج 2،ص 450-498.
(53) در این باره نک:
- کاظمی، علی اصغر، اخلاق و سیاست: اندیشه سیاسی درعرصه عمل، تهران، قومس، 1376.
(54) در مورد سازوکارهای بیرونی نک:
- سامان نژاد، امیر هوشنگ (تدوین)، مجموعه مصوبات مجمع تشخیص مصلحت نظام، تهران، فردوسی، 1376.
- نظام حکومت و مدیریت در اسلام، پیشین.
- نظام مشارکت زیربنای مدیریت اسلامی، پیشین.
)
