نیروهای‌ مذهبی‌ در ایران‌ قرن‌ بیستم‌

1. در مقاله‌ حاضر به‌ جریانهای‌ عمده‌ اشاره‌ کرده‌ایم‌ و از برخی‌ افراد که‌ موضع‌ فعالی‌ در جریان‌تحولات‌ سیاسی‌ ایران‌
نداشته‌اند، چشم‌ پوشیده‌ایم‌. برخی‌ علمای‌ سنتگرا مانند علامه‌ امینی‌(درگذشت‌ سال‌ 1970م‌)، فیلسوف‌ و مفسر
قرآن‌ مانند علامه‌ طباطبایی‌ (درگذشت‌ در سال‌1982م‌) مورد بحث‌ ما نبوده‌اند. همچنین‌ ما از بزرگان‌ مکتب‌
صوفیگری‌ مانند شمس‌العرفا(درگذشت‌ در سال‌ 1935م‌) و دیگر عرفای‌ بزرگ‌ که‌ در ایران‌ قرن‌ 20 فعال‌ بوده‌اند، یاد
نکرده‌ایم‌.

2. کسروی‌، احمد، تاریخ‌ مشروطه‌ ایران‌، ص‌ 49.
3. نگاه‌ کنید به‌:

Keddie, N.R. "Iranian Politics 1900-1905: Background to Revolution."

4. آقانجفی‌، قوچانی‌، سیاحت‌ شرق‌، ص‌ 23.
5. آدمیت‌، فریدون‌، ایدئولوژی‌ نهضت‌ مشروطیت‌ ایران‌، ص‌ 226.
6. کرمانی‌، ناظم‌الاسلام‌، تاریخ‌ بیداری‌ ایرانیان‌، تهران‌، 1332، ص‌ 374.
7. کسروی‌، پیشین‌، ص‌ 617.
8. حایری‌، عبدالهادی‌، چرا علما در انقلاب‌ مشروطیت‌ ایران‌ مشارکت‌ کردند؟، ص‌ 144.
9. نگاه‌ کنید به‌: حایری‌، عبدالهادی‌، ایرادهای‌ شیخ‌ فضل‌الله نوری‌ به‌ نظریه‌ مشروطیت‌، ص‌ 331
10. بیانیه‌ شیخ‌ فضل‌الله نوری‌ توسط‌ محمد ترکمان‌ تحت‌ عنوان‌ روزنامه‌ها و مکتوبات‌ شیخ‌فضل‌الله نوری‌، تهران‌
    1362.
11. نگاه‌ کنید به‌: امیر ارجمند، موضع‌گیری‌ علمای‌ سنتگرا در مقابل‌ مشروطیت‌، ص‌ 181.
12. در مورد نائینی‌ رجوع‌ کنید به‌: حایری‌، تشیع‌ و مشروطیت‌ در ایران‌، ص‌ 163.
13. به‌ عنوان‌ نمونه‌ نگاه‌ کنید به‌ دیدگاه‌ مازندرانی‌ در کتاب‌ تاریخ‌ بیداری‌ ایرانیان‌، صص‌40 -238.
14. نگاه‌ کنید به‌ مقاله‌ امیر ارجمند که‌ مسایل‌ مذکور را تحلیل‌ و ارزیابی‌ کرده‌ است‌.
15. حایری‌، عبدالهادی‌، تشیع‌ و مشروطیت‌ در ایران‌، پیشین‌، ص‌ 124. لازم‌ به‌ یادآوری‌ است‌ که‌مقدمه‌ مذکور به‌
    وسیله‌ آیت‌الله طالقانی‌ در سال‌ 1955 نوشته‌ شده‌ است‌، نباید اشتباه‌ کرد.
16. حایری‌، عبدالهادی‌، جوابیه‌های‌ لیبیایی‌ها و ایرانیها به‌ امپریالیسم‌، ص‌ 281.
17. کسروی‌، احمد، تاریخ‌ هیجده‌ ساله‌ آذربایجان‌، ص‌ 246.
18. مکی‌، حسین‌، مدرس‌؛ قهرمان‌ آزادی‌، صص‌ 2 - 141.
19. دوانی‌، علی‌، نهضت‌ روحانیون‌ ایران‌، صص‌ 2 - 211.
20. ویلسون‌، سرآرنولد، Loyalities، ص‌ 99.
21. در مورد این‌ حوادث‌ رجوع‌ کنید به‌: دوانی‌، علی‌، پیشین‌، جلد 1، صص‌ 362 ـ 247.
22. دوانی‌، علی‌، ج‌ 2، صص‌ 60 ـ 8.
23. دوانی‌، علی‌، ج‌ 11، همان‌، ص‌ 82.
24. همان‌، ص‌ 96.
25. در مورد نهضت‌ جنگل‌ رجوع‌ کنید به‌ فخرایی‌، ابراهیم‌، «اسناد منتشر نشده‌ از سردار جنگل‌»،کیهان‌ فرهنگی‌،
    سال‌ دوم‌، شماره‌ 9 (آذر 1364) صص‌ 20 ـ 1.
26. نگاه‌ کنید به‌ دیدگاههای‌ عبدالجواد فلاطوری‌:

Die Iranische Gesclleshaft Unterdem Einfluss der Westlichen Kulture, in Gunter Esters and
Jochem Langkau, pp. 67-9.

27. مکی‌، حسین‌، تاریخ‌ بیست‌ساله‌ ایران‌، ج‌ 2، صص‌ 255 ـ 253.
28. همان‌، ج‌ 3، ص‌ 15.
29. حایری‌، تشیع‌ و مشروطیت‌ در ایران‌، ص‌ 146.
30. در مورد عملکرد و نقش‌ اصفهانی‌ رجوع‌ کنید به‌ حامد الگار، «عبدالحسین‌ اصفهانی‌».
31. در مورد زندگی‌ مدرس‌ نگاه‌ کنید به‌: مکی‌، مدرس‌: قهرمان‌ آزادی‌. همچنین‌: خواجه‌ نوری‌،ابراهیم‌، بزرگان‌ عصر
    طلایی‌: ندایی‌، همدانی‌، مدرس‌.
32. اخوان‌، شاهرخ‌، مذهب‌ و سیاست‌ در ایران‌ معاصر، صص‌ 40 ـ 37.
33. همان‌، صص‌ 8 ـ 56.
34. نگاه‌ کنید به‌ امام‌ خمینی‌(ره‌)، اسلام‌ و انقلاب‌، ص‌ 323.
35. دولت‌آبادی‌، یحیی‌،تاریخ‌ معاصر،ج‌6،صص‌ 294ـ7و نگاه‌ کنید به‌: دوانی‌، ج‌2،صص‌152ـ8.
36. مهرداد، احمد، ص‌ 98، دوانی‌، ج‌ 1، ص‌ 156.
37. نگاه‌ کنید به‌ الگار، حامد، آیت‌الله محمدتقی‌ بافقی‌.
38. نگاه‌ کنید به‌ وحید، قیام‌ گوهرشاد، تمام‌ حوادث‌ گوهرشاد بوسیله‌ ناظران‌ عینی‌ گزارش‌ شده‌است‌.
39. نگاه‌ کنید به‌ دیدگاه‌ (امام‌) خمینی‌ (ره‌)، مجموعه‌ گفتگوهای‌ ایشان‌ در سال‌ 1977، تحت‌عنوان‌ شهیدی‌ دیگر از
    روحانیت‌، ص‌ 42.