سیاست حافظه، خاطره جمعی و امنیت ملی

نوع مقاله : مقاله علمی- پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی گروه مطالعات ایران، پژوهشکده مطالعات راهبردی

چکیده

حافظه تاریخی و خاطره جمعی از مهمترین مؤلفه ‏های سرمایه فرهنگی هستند که به مثابه یک لوح و شناسنامه، سبک زندگی، جهان‏بینی و ریشه ‏های تمدنی یک ملت در آنها بازتاب می‏ یابد و صیانت از آنها نیز از آن رو نیازمند حساسیت سیاست‏گذاران است که میراث فرهنگی مذکور، مبنای شکل ‏گیری هویت اجتماعی و ملی می ‏باشد. حفظ، تقویت و ترمیم حافظه یا خاطره جمعی، که در قالب سیاست حافظه تجلی می ‏یابد، در دنیای مدرن اهمیتی مضاعف یافته است، چراکه شهروندانی که به واسطه رسانه‏ های جمعی، در معرض مؤلفه ‏های فرهنگی سایر جوامع قرار دارند، در صورت ناآشنایی با فرهنگ سرزمین خود، لاجرم ارزش ‏ها و نمادهای فرهنگ‏ های دیگر را وام گرفته و به رنگ آنها درخواهند آمد. مقاله حاضر، ضمن مرور اجمالی ادبیات نظری و تجربی موجود درباره سرمایه فرهنگی و سیاست حافظه و اهمیت آن برای امنیت ملی، برخی از روندهای آسیب‏ زا در حوزه خاطرات و روایات دفاع مقدس را به‏ صورت موردی بررسی کرده و راهبردهایی برای سیاستگذاری مطلوب ‏تر ارائه کرده است.

کلیدواژه‌ها


آبراهامیان، یرواند (1379)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه: کاظم فیروزمند، حسن شمس‏آوری و محسن مدیرشانه‏چی، تهران: مرکز.
ابراهیمی، قربانعلی و عباس بهنویی گدنه (1389)، بررسی رابطه سرمایه فرهنگی، هویت اجتماعی فردی و جمعی جوانان، مجله تخصصی جامعه‏شناسی، شماره 3، صص. 32-9.
ادیبی، نادر (۱۳۹۷)، پارسال 6 میلیون نفر در اردوهای راهیان نور شرکت کردند، www.irna.ir/news/83230542، تاریخ بازیابی: 14/12/1400.
اشکیان، شهناز (1401)، حضور زنان در دفاع مقدس به‏درستی روایت نشده است، https://hozehonari.ir/news/?p=23950، تاریخ بازیابی: 06/03/1401.
اکبری، مریم، خلیل بیگزاده و عیسی نجفی (1399)، تحلیل جامعه‏شناختی مؤلفه‏های هویّت‏ساز در خاطره ـ ‌داستان نورالدین پسر ایران، جامعه‏شناسی هنر و ادبیات، دوره 12، شماره 2، پاییز و زمستان 1399، صفحه 221-242.
باقری، محمد (1400)، رویکرد بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‏های دفاع مقدس، www.sepahnews.com/index.php/component/k2/item/13201، تاریخ بازیابی: 21/10/1400.
بختیاری، مسعود (1399)، ‌ارتش چگونه جنگ را روایت می‏کند؟، www.tasnimnews.com/fa/news/1399/07/05/2356450، تاریخ بازیابی: 13/2/1401.
بوزان، باری (1396)، مردم دولت‌ها و هراس، ترجمه: پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
بیلینگتون، روزاموند و همکاران (1380)، فرهنگ و جامعه، ترجمه: فریبا عزب‏دفتری، تهران: نشر قطره.
پورشکری، علیرضا، فریدون شریفیان و احمدرضا نصراصفهانی (1399)، تحلیل محتوای کتاب‏های درسی مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه: براساس مؤلفه‏های میراث فرهنگی، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 81، صص. 46-27.
ترنر، جاناتان (1391)، ساخت نظریه جامعه‏شناختی، ترجمه: عبدالعلی لهسایی‏زاده، شیراز: نوید شیراز.
جان‏علیزاده چوب‏بستی، حیدر، اکبر علی‏وردی‏نیا و محمدمهدی فرزبد (1396) جامعه‏شناسی حافظه جمعی: حوزه مطالعاتی پارادایمیک یا ناپارادایمیک؟، فصلنامه راهبرد فرهنگ، شماره 40، صص. 70-37.
جنکینز، ریچارد (1381)، هویت اجتماعی، ترجمه: تورج یاراحمدی. تهران: شیرازه.
جوادی یگانه، محمدرضا و سید محمدعلی صحفی (1392)، روایتی زنانه از جنگ: تحلیل گفتمان کتاب دا، فصلنامه نقد ادبی، سال ششم، بهار 1392، شماره 21.
جوادی یگانه، محمدرضا و فاطمه قنبریان (1391)، علل کمبود تبادل خاطرات جنگ ایران و عراق در محافل غیررسمی شهر تهران، جامعه‏پژوهی فرهنگی، سال سوم پاییز و زمستان 1391، شماره 6.
چلبی، مسعود (1375)، جامعه‏شناسی نظم، تهران: نشر نی.
حسین‏زاده، میکائیل (1388)، بررسی رابطه سرمایه فرهنگی و هویت اجتماعی در بین دانشجویان تبریز، مطالعات ملی، شماره 37، صص. 73-49.
حسینی، سیده زهرا (1387)، دا، به اهتمام: سیده اعظم حسینی، تهران: انتشارات سوره مهر.
خلیلی، رضا، حامد مهربان اینچه‏برون (1400)، سیاست هویت، آموزش و پرورش و امنیت ملی در ایران، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره 94، صص. 63-33.
دانشگر، مریم (1400)، ارزشیابی برون‏دادهای نظام متوسطۀ کشور از منظر مهارت‏های زبانی و ادبی، جستارهای زبانی، دوره ۱۲، شماره ۱، صص. ۵۲۱-۴۹۱.
داودآبادی، حمید (۱۳۹۲)، مزار دخترانی که در گمنامی شهید شدند، www.farsnews.ir/news/13920501001437، تاریخ بازیابی: 19/12/1400.
دفاع پرس (1397)، جای خالی اسم «شهدای زن» در نامگذاری خیابان‏ها، https://defapress.ir/fa/news/324526، تاریخ بازیابی: 14/11/1400.
راهیان نور (۱۳۹۹)، مروری بر نقش‏آفرینی زنان در دوران دفاع مقدس، www.rahianenoor.com/fa/news/16155، تاریخ بازیابی: 25/01/1400.
رجب‏زاده، احمد (1375)، درآمدی بر مفهوم فرهنگ عمومی، فصلنامه فرهنگ عمومی، شماره 7، ص 71.
رشید، محسن (1399)، پرونده «روایت جنگ»، مصاحبه با خبرگزاری تسنیم، www.tasnimnews.com/fa/news/1399/07/09/2358848، تاریخ بازیابی: 21/11/1400.
رضایی، محسن (1390)، جنگ به روایت فرمانده، به اهتمام: پژمان پورجباری، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‏های دفاع مقدس.
رو، پل (1400)، امنیت جامعه‏محور، در مجموعه مقالات مطالعات امنیت معاصر، ویراسته: الن کالینز، ترجمه: علیرضا ثمودی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
روزنامه اطلاعات (21/10/1360)، بعثی‏ها 20 دختر عرب خوزستانی را پس از تجاوز به قتل رساندند، www.ketabettelaat.com/book/index.php?route=product/product&path=199_263_883&product_id=9886، تاریخ بازیابی: 15/11/1400.
ستاد کل نیروهای مسلح (1397)، سند ملی راهیان نور کشور، https://rc.majlis.ir/fa/law/show/1052466، تاریخ بازیابی: 17/02/1401.
سعید، ادوارد (1382)، بی در کجا، ترجمه: علی‏اصغر بهرامی، تهران: ویستار.
سلیمانی، قاسم و غلامعلی رشید (1385)، شهید کاظمی و نقش او در جنگ، فصلنامه نگین ایران، بهار 1385، شماره 16، صص. 22ـ10.
سیاری، حبیب‏الله (۱۳۹۹)، ناشنیده‏های ارتش از زبان امیر سیاری در گفتگوی صریح با ایرنا ۲۴، www.irna.ir/news/83799183، تاریخ بازیابی: 16/09/1400.
شارع‏پور، محمود و غلامرضا خوش‏فر (1381)، رابطه سرمایه فرهنگی با هویت اجتماعی جوانان، نامه علوم اجتماعی، شماره 20، صص. 147-133.
شمخانی، علی (1393)، پاسخ‏های صریح شمخانی درباره دوران دفاع مقدس، www.tabnak.ir/fa/news/436399، تاریخ بازیابی: 23/12/1400.
صفرزاده، احسان (1400)، ماوراء مرز، تهران: شرکت چاپ و نشر بین‏الملل.
صمدی، هوشنگ (1396)، مصاحبه با حسین دهباشی در پروژه تاریخ آنلاین، www.aparat.com/v/HCuB5، تاریخ بازیابی 18/09/1400.
صمدی، هوشنگ (1393)، غافلگیری ارتش در ابتدای جنگ کذب محض است، www.mashreghnews.ir/news/312357، تاریخ بازیابی: 02/11/1400.
عباسی، سیده زهرا (1400)، نشانی: کوچه‏ای به نام شهید زن، https://newspaper.hamshahrionline.ir/id/130667، تاریخ بازیابی: 14/07/1400.
عرب، یاسر (1391)، مستند پژوهشی ننه قربون، مرکز فرهنگی میثاق.
عزیزی، حسین (1396)، مبانی فقهی لزوم صیانت از آثار تاریخی، مجله پژوهش‏های تاریخی، شماره 34، صص. 200-181.
فروغی، فضل‏اله، محمدهادی صادقی و کیوان غنی (1399)، پیامدهای ثبت میراث فرهنگی در فهرست میراث جهانی یونسکو بر اعمال حاکمیت و مسئولیت دولت‏ها، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره 88، صص. 212ـ181.
قمری، علی (1394)، انتقاد کهنه‏سرباز جنگ از تحریف تاریخ در سریال کیمیا، www.parsine.com/fa/news/269171، تاریخ بازیابی: 21/09/1400.
کالینز، الن (1400)، مطالعات امنیت معاصر، ترجمه: علیرضا ثمودی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
کتل، ماریا. و جیکوب کلیمو (1384)، معنا در حافظه جامعه و تاریخ: دیدگاه‏های مردم‏شناختی، ترجمه: امید نیک‏فرجام، در: گفتمان جنگ در رسانه‏ها و زبان ادبیات، به اهتمام: فرهاد ساسانی، تهران: انتشارات سوره مهر.
کریمی قهی، منصوره (1389)، آسیب‏شناسی تأثیر تحولات سیاسی بر محتوای کتاب‏های درسی تاریخ معاصر ایران (۱۳۸۸ ـ ۱۳۵۸)، فصلنامه مطالعات تاریخ فرهنگی، سال اول، شماره 4، صص. ۹۴ـ۷۵.
گوردن، کریستوفر، و سایمون ماندی (1381)، دیدگاه‏های اروپایی درباره سیاست فرهنگی، ترجمه: هادی غبرائی، تهران: دفتر پژوهش‏های فرهنگی.
گیدنز، آنتونی (1394)، پیامدهای مدرنیت، ترجمه: محسن ثلاثی، تهران: مرکز.
لیتل، دانیل (1373)، تبیین در علوم اجتماعی، ترجمه: عبدالکریم سروش، تهران: انتشارات صراط.
ماندل، رابرت (1398)، چهره متغیر امنیت ملی، ترجمه: پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
محسنی، منوچهر (1386)، بررسی در جامعه‏شناسی فرهنگی ایران، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
محمدی، فردین (1397)، سرمایه فرهنگی و هویت جمعی: مطالعه پیمایشی دانشجویان دانشگاه کردستان، فصلنامه راهبرد فرهنگ، شماره 44، صص. 119-87.
مقام معظم رهبری (19/11/۱۴۰۰)، دیدار فرماندهان و کارکنان نیروی هوایی و پدافند هوایی ارتش با فرمانده کل قوا، https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=49562، تاریخ بازیابی: 28/11/1400.
مقام معظم رهبری (21/09/1400)، بیانات در دیدار پرستاران و خانواده شهدای سلامت، https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=49192، تاریخ بازیابی: 20/10/1400.
مقام معظم رهبری (16/12/1395)، بیانات در دیدار دست‏اندرکاران راهیان نور با رهبر انقلاب، https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=35902، تاریخ بازیابی: 17/02/1401.
مقصودی، مجتبی (1380)، قومیت‏ها و هویت فرهنگی ایران، نامه پژوهش، شماره 22 و 23، صص. 232ـ209.
مهرنیوز (۱۰/06/۱۳۹۲)، بانوی شیمیایی به شهادت رسید، www.mehrnews.com/news/2126940، تاریخ بازیابی: 20/11/1400.
نساج، حمید، راضیه مهرابی، محمودرضا رهبرقاضی و مهدیه پوررنجبر (1394)، بررسی تأثیر ارزش‏های فرهنگی بر هویت ملی، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، شماره 29، صص. 22-1.
نظری، علی اشرف و نوذر خلیل طهماسبی (1394) ملت و ملی‏گرایی در نگاه انتقادی آنتونی اسمیت، فصلنامه سیاست‏پژوهی، دوره دوم، شماره 3، تابستان، صص 40-9.
نظری، فهیمه (1399)، جنگ در سرزمین تمدن‏ها، مجله حق ملت، شماره 7.
واحدی، سیدمحمدرضا (۱۳۸۷)، انتقاد ارتش از مستند دفاع مقدس، www.old.alef.ir/vdcgwx9w.ak9w34prra.html، تاریخ بازیابی: 24/10/1400.
همشهری (0۴/10/۱۴۰۰)، عملکرد فاجعه‌بار دانش‏آموزان در زبان و ادبیات فارسی کنکور، www.hamshahrionline.ir/news/645470، تاریخ بازیابی: 18/01/1401.
 
Bachleitner, Kathri (2021), Collective Memory in International Relations, Oxford Scholarship Online: April 2021. DOI:10.1093/oso/9780192895363.001.0001.
Bakshi, Anita (2012), A Shell of Memory: The Cyprus Conflict and Nicosia’s Walled City, Memory Studies, Vol. 5 (4): 479-496.
Berliner, David (2005), The Abuses of Memory, Anthropology Quarterly, No 78, 197-2011.
Charon, Joel. M (2010), Symbolic Interactionism: An Introduction, An Interpretation, An Integration, 10th Edition, Prentice Hall: Pearson.
Cohen, Roger (1998), Berlin Debates Spielberg Holocaust Video Offer, New York Times, p. A9, www.nytimes.com/1998/11/20/world/berlin-debates-spielberg-holocaust-video-offer.html, retrieved: 2022/04/14.
Corney, Frederick (2003), Rethinking a Great Event, In: States of Memory, Ed. By: J. K. Olick. Durham: Duke University Press.
Cowell, Alan (1997), Bleak Debate in Berlin on a Holocaust Memorial, New York Times, p. 4, www.nytimes.com/1997/01/11/world/bleak-debate-in-berlin-on-a-holocaust-memorial.html, retrieved: 2022/04/14.
Criab, Ian (1998), Experiencing Identity, London: Sage.
France 24 (2020/07/14), Malian Jihadist on Trial at ICC over Timbuktu Destruction, Crimes Against Humanity, www.france24.com/en/20200714-malian-jihadist-on-trial-at-icc-over-timbuktu-destruction-crimes-against-humanity, retrieved: 2022/06/05.
Dadouch, Sarah (2021), Saudi Arabia has been scrubbing its textbooks of anti-Semitic and misogynistic passages, www.washingtonpost.com/world/middle_east/saudi-arabia-textbooks-education-curriculum/2021/01/30/28ebe632-5a54-11eb-a849-6f9423a75ffd_story.html, retrieved: 2022/07/09.
Desch, Michael (1998), Culture Clash: Assessing the Importance of Ideas in Security Studies, Quarterly Journal: International Security, Vol. 23., No. 1., pp. 141-170.
Dimitriu, Georg (2012), Winning the story war: Strategic communication and the conflict in Afghanistan, Public Relations Review, Volume 38, Issue 2, pp. 195-207.
Euronews (2022/06/15), Germany High Federal Court Rules against Removal of Anti-Jewish Medieval Sculpture, https://per.euronews.com/2022/06/15/germany-high-federal-court-rules-against-removal-of-anti-jewish-medieval-sculpture, retrieved: 2022/03/11.
Euronews (2018/01/12), Gallimard Announced Suspension of its Plan to Republish Holocaust Era Essays by Celine, https://per.euronews.com/2018/01/12/gallimard-announced-suspension-of-its-plan-to-republish-holocaust-era-essays-by-celine, retrieved: 2021/06/14.
Fentress, James, and Chris Wickham (1992), Social Memory, Oxford: Blackwell.
Firer, Ruth, and Sami Abd al-Razzaq Adwan (2004), The Israeli-Palestinian Conflict in History and Civics Textbooks of Both Nations, in: Israeli and Palestinian Narratives of Conflict: History's Double Helix, Ed. By Falk Pingel, Hahn.
Goldhagen, Daniel (1997), There Is No Hierarchy Among Victims, New York Times, p. 23, www.nytimes.com/1997/01/18/opinion/there-is-no-hierarchy-among-victims.html, retrived: 2022/04/14.
Grey, Jeffrey (2003), The Last Word? Essays on Official History in the United States and British Commonwealth, Westport: Greenwood.
Halbwachs, Maurice (1992), On Collective Memory, University of Chicago Press.
Higham, Robin (1970), Official Histories: Essays and Bibliographies from Around the World, Manhattan: Kansas State University Library.
Hobsbawm, Eric, and Terence Ranger (1983), The Invention of Tradition, New York: Cambridge University Press.
Huyssen, Andreas (2003), Present Pasts: Urban Palimpsests and the Politics of Memory, Stanford University Press.
International Criminal Court (2022), Case Information Sheet, www.icc-cpi.int/sites/default/files/CaseInformationSheets/al-hassanEng.pdf, retrieved: 2022/06/05.
Jenkins, Richard (2000), Categorization: Identity, Social Process and Epistemology, Current Sociology, No. 48, pp. 7-25.
Kivisto, Peter (2008), Multiculturalism in a Global Society, Oxford: Wiley-Blackwell.
Koposov, Nikolay (2011), The Armored Train of Memory: The Politics of History in Post-Soviet Russia, Perspectives on History, www.historians.org/publications-and-directories/perspectives-on-history/january-2011/the-armored-train-of-memory-the-politics-of-history-in-post-soviet-russia, retrived: 2022/04/14.
Lowenthal, David (2012), The Heritage Crusade and the Spoils of History, Cambridge: Cambridge University Press.
Mistzal, Barbara (2003), Theories of Social Remembering, London: Open University Press.
Myers, Steven Lee (2007), Russia Rebukes Estonia for Moving Soviet Statue, New York Times, www.nytimes.com/2007/04/27/world/europe/27cnd-estonia.html, retrived: 2022/05/17.
Nasrallah, Laura (Autumn 2005), The Politics of Memory, Harvard Divinity Bulletin, https://bulletin.hds.harvard.edu/the-politics-of-memory, Retrieved 2022/06/13.
Nye, Joseph (2022), Eight Lessons from the Ukraine War, www.project-syndicate.org/commentary/russia-war-in-ukraine-eight-lessons-by-joseph-s-nye-2022-06,
Olick, Jeffrey, and Daniel (1997), Collective Memory and Cultural Constraint: Holocaust Myth and Rationality in German Politics, American Sociological Review, Vol. 62, No. 6, pp. 921-936.
Olick, Jeffrey (1999), Collective Memory: The Two Cultures, Sociological Theory, Vol. 17, No. 3, pp. 333-348.
Papadakis, Yiannis (2008), Narrative, Memory and History Education in Divided Cyprus: A Comparison of Schoolbooks on the “History of Cyprus”, History and Memory, Vol. 20, No. 2, pp. 128-148.
Rae, Heather (2002), State Identities & the Homogenisation of Peoples, Cambridge: Cambridge University Press.
Schudson, Michael (1992), Watergate in American Memory, New York: Basic Books.
Schwartz, Barry (2000), Abraham Lincoln and the Forge of National Memory, Chicago: Chicago University Press.
Smith, Anthony (1999), Myths and Memories of the Nation, Oxford: Oxford University Press.
Stobiecki, Rafat (2008), Historians Facing Politics of History: The Case of Poland, in: Michael Kopecek (ed.), Past in the Making: Historical Revisionism in Central Europe After 1989, Central European University Press, pp. 179–192.
Usbeck, Frank (2015), The Power of the Story: “Popular Narratology” in Pentagon Reports on Social Media Use in the Military, in: Poetics of Politics: Textuality and Social Relevance in Contemporary American Literature and Culture, Ed. by: Sebastian M. Herrmann, Carolin Alice Hofmann, Katja Kanzler, Stefan Schubert, Frank Usbeck, Heidelberg: Universitätsverlag Winter.
Wagner, Jill (2005), Finding a Roadmap to Teach Kids about Mideast, www.nbcnews.com/id/wbna7759863, retrieved: 2022/01/23.
Wertsch, James (2002), Voices of Collective Remembering, New York: Cambridge University Press.
Wijermars, Mariëlle (2019), Memory Politics in Contemporary Russia Television, Cinema and the State, New York: Routledge.