نسبت مفهومی فرهنگ و امنیت: جستاری در چیستی «امنیت فرهنگی»

نوع مقاله : مقاله علمی- پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی

چکیده

در مقاله حاضر، با جستاری در چیستی «امنیت فرهنگی»، به تبیین نظری این مفهوم از منظر نسبت مفهومی فرهنگ و امنیت می‏پردازیم. مفروض مقاله این است که امنیت فرهنگی را به مثابه مفهوم یا حتی پدیدار نمی‏توان درک کرد مگر آنکه به بازشناسی و بازنمایی شقوق مختلف نسبت مفهومی «فرهنگ» و «امنیت» دست یازید. در پاسخ به این مسئله یا پرسش محوری، پردازش مفهومی مقاله حاضر نشان می‌دهد که عناصر و مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده و مقوم امنیت، عمدتاً فرهنگی هستند؛ عناصر و مؤلفه‌هایی همچون وجوه ذهنی، زبانی، معنایی، گفتمانی، تصوری، ادراکی، احساسی، روانی و اخلاقی امنیت، از این جمله‌اند و بدون آن‌ها، تکوین، تقویم و تداوم امنیت ناممکن است. در مقاله حاضر، پس از تعریف مفاهیم فرهنگ و امنیت در مقدمه، به شقوق مختلف نسبت مفهومی فرهنگ و امنیت با تأکید بر فرهنگ به مثابه متغیر مستقل می‏پردازیم. در نتیجه این پردازش، نویسنده در مقام فرضیه مقاله، به چهار نسبت مشخص؛ یعنی «فرهنگ به مثابه یکی از ابعاد و بخش‏های امنیت»؛ «فرهنگ به مثابه موضوع ارجاعی امنیت»؛ «فرهنگ به مثابه شاکله محیط امنیتی» و «فرهنگ به مثابه منبع تهدید امنیت» اشاره کرده است.

کلیدواژه‌ها


آزر، ادوارد ای. و چونگ این مون (۱۳۸۸)، «بازاندیشی مقوله امنیت ملی در جهان سوم»، در امنیت ملی در جهان سوم، ترجمه ناشر، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، چ دوم.
آشوری، داریوش (۱۴۰۱)، تعریف‏ها و مفهوم فرهنگ، تهران: آگه، چ نهم.
آﻟﺒﺮﺗﺲ، دﯾﻮﯾﺪ س. و پاپ، داﻧﯿﻞ س. (۱۳۹۶)، ﮔﺰﯾﺪه‌اى از ﻋﺼﺮ اﻃﻼﻋﺎت؛ اﻟﺰاﻣﺎت اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﻰ در ﻋﺼﺮ اﻃﻼﻋﺎت، ﺗﺮﺟﻤﻪ: ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯽ‌آﺑﺎدی و رﺿﺎ ﻧﺨﺠﻮاﻧﯽ، تهران: ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت راﻫﺒﺮدى، چ سوم.
اباذری، یوسف و چاووشیان، حسن (۱۳۸۱)، «از طبقه اجتماعی تا سبک زندگی؛ رویکردهای نوین در تحلیل جامعه‌شناختی هویت اجتماعی»، نامه علوم اجتماعی، دوره 18، شماره ۲۰، صص ۳-۲۷.
ازغندی، علیرضا و روشندل، جلیل (۱۳۹۸)، مسائل نظامی و استراتژیک معاصر، تهران: سمت، چ هفدهم.
افتخاری، اصغر (۱۳۸۰)، «فرهنگ امنیت جهانی» در لیتل، ریچارد و مکین‌لای، رابرت، امنیت جهانی، رویکردها و نظریه‌ها، ترجمه اصغر افتخاری، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
بروس، راست و هاروی، استار (۱۳۸۶)، سیاست جهانی؛ محدودیت‌ها و فرصت‌های انتخاب، ترجمه علی امیدی، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، چ دوم.
بوردیو، پیر (۱۳۹۹)، نظریه کنش: دلایل عملی و انتخاب عقلانی، ترجمه مرتضی مردیها، تهران: نقش و نگار، چ ششم.
بوزان، باری (۱۳۷۹)، «آشنایی با مکتب کپنهاگ در حوزه مطالعات امنیتی»، فصلنامه مطالعات راهبردی، دوره 3، شماره ۹، صص ۹ -۱۶.
بوزان، باری (۱۳۸۸)، از جامعه بین‏الملل تا جامعه جهانی، ترجمه محمدعلی قاسمی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
بوزان، باری (۱۴۰۰)، مردم، دولت‏ها و هراس، تهران: ترجمه محمدعلی قاسمی، پژوهشکده مطالعات راهبردی، ویراست جدید.
بوزان، باری، ویور، الی و دوویلد، پاپ (۱۳۹۹)، چارچوبی تازه برای تحلیل امنیت، ترجمه علیرضا طیب، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، چ سوم.
پای، لوسین دبلیو. (۱۳۸۰)، «هویت و فرهنگ سیاسی»، در پای و دیگران، بحران و توالی‏ها در توسعه سیاسی، ترجمه غلامرضا خواجه‏سروی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
پورسعید، فرزاد (۱۳۸۸) «بازتولید گفتمانی؛ راهبرد استقرار امنیت نرم در جامعه ایرانی»، مطالعات راهبردی، سال دوازدهم، شماره ۴۵، پائیز، صص ۱۳۵- ۱۶۳.
تاجیک، محمدرضا (۱۳۷۹)، جامعه امن در گفتمان خاتمی، تهران: نی.
تاجیک، محمدرضا (۱۳۸۱)، مقدمه‌ای بر استراتژی‌های امنیت ملی ج.ا.ا.: رهیافت‌ها و راهبردها (جلد ۱)، تهران: فرهنگ گفتمان.
تاجیک، محمدرضا (۱۳۸۳)، گفتمان، پادگفتمان و سیاست، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
تانگ، شیپینگ (۱۳۸۴)، «نظریه نظام‏واره محیط امنیتی»، ترجمه بهناز اسدی، فصلنامه راهبرد دفاعی، دوره سوم، شماره نهم، صص ۲۰۲-۱۶۷.
تورن، آلن (1401)، پارادایم جدید، ترجمه سلمان صادقی‌زاده، تهران: علمی- فرهنگی.
ثقفی، مراد (۱۳۹۴)، «احزاب و جنبش‌های اجتماعی: یک بستر و دو رؤیا؟»، گفتگو، دوره 14، شماره ۶۷، صص ۱۰۵- ۱۲۶.
جانستون، هنک (۱۳۹۸) جنبش اجتماعی چیست؟، ترجمه سعید کشاورزی و مریم کریمی، تهران: ثالث.
فوکو، میشل (1401)، «نیچه، تبارشناسی، تاریخ»، در متن‌های برگزیده از مدرنیسم تا پست‌مدرنیسم، ویراستار فارسی: عبدالکریم رشیدیان، ترجمة نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نی.
فوکو، میشل (1400)، تئاتر فلسفه؛ گزیده‌هایی از درسگفتارها، کوتاه‌نوشته‌ها و گفتگوها، ترجمة نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نی.
گر، تد رابرت (1396)، شورش سیاسی: علل، نتایج و بدیل‏ها، ترجمه سعید صادقی جقه، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
لارنا، انریک؛ هانک جانستون و ژوزف گاسفیلد (۱۳۹۰)، «هویت‌ها، اعتراضات و جنبش‌های نوین اجتماعی»، در جنبش‌های نوین اجتماعی، ترجمه سید محمد کمال سروریان و علی صبحدل، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
دهقانی فیروزآبادی، سید جلال (۱۳۸۸)، «استعمار فرانو: عناصر، انگاره‏ها و فناوری‏های سلطه»، مجموعه مقالات همایش استعمار فرانو، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
دهقانی فیروزآبادی، سید جلال (۱۳۹۰)، «فناوری‏های قدرت در جنگ نرم»، مطالعات راهبردی، دوره 14، شماره 51، پائیز، صص 5-30.
ره‏پیک، سیامک (۱۳۸۷)، «مفهوم و اجزای یک نظریه امنیتی»، در نظریه امنیت جمهوری اسلامی ایران، تهران: دانشگاه عالی دفاع ملی، صص ۶۸ – ۳۴.
سوینج وود، آلن (۱۳۸۰)، «تحلیل فرهنگی و نظریه سیستم‌ها، مفهـوم فرهنـگ مـشترک: از دورکیم تا پارسونز»، ترجمه محمد رضایی، ارغنـون، پـائیز، سال هفتم، شـماره ۱۸، صص ۲۷۵- ۲۹۲.
شیهان، مایکل (۱۳۹۹)، امنیت بین‏الملل، ترجمه سیدجلال دهقانی فیروزآبادی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، چ دوم.
صدوقی، مرادعلی (۱۳۸۴)، تکنولوژی اطلاعاتی و حاکمیت ملی، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، چ ‌سوم.
عاملی، سعید رضا (۱۳۸۳)، «جهانی‌شدن‌ها: مفاهیم و نظریه‌ها»، ارغنون، تابستان، شماره ۲۴.
عبداله‌‏خانی، علی (۱۳۸۹)، نظریه‌های امنیت: مقدمه‌ای بر طرح‌ریزی دکترین امنیت ملی، جلد اول، تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران، چ دوم.
عضدانلو، حمید (۱۳۹۵)، آشنایی با مفاهیم اساسی جامعه‏شناسی، تهران: نی، چ پنجم.
فریدمن، لورنس (۱۳۷۵)، «مفهوم‌ امنیت»، گزیده مقالات سیاسی- امنیتی‌، ج ۱، تهران: مؤسسه‌ پژوهش‌های اجتماعی.
کاستلز، مانوئل (۱۳۸۹)، عصر اطلاعات، ج ۱، ظهور جامعه شبکه‌ای، ترجمه احمد علیقلیان و افشین خاکباز، تهران: طرح نو، چ‌ ششم.
کتزنشتاین، پیتر جی. (۱۳۹۰)، فرهنگ امنیت ملی، ترجمه محمدهادی سمتی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
گری، کالین (۱۴۰۰)، «فرهنگ راهبردی به مثابه زمینه تحلیل»، در پرتو، امین و سجاد حیدری فرد، مقدمه‏ای بر مطالعات راهبردی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، صص ۱۱۵- ۱۴۸.
گیدنز، آنتونی (۱۳۹۵)، جامعه‌شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نی.
ماندل، رابرت (۱۳۸۸)، چهره متغیرامنیت ملی، ترجمه ناشر، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، چ چهارم.
نصری، قدیر (۱۳۸۱)، «مکتب کپنهاگ: مبانی نظری و موازین عملی»، فصلنامه مطالعات دفاعی و امنیتی، زمستان، دوره نهم، شماره ۳۳، صص ۳۳ -۵۸.
نورعلی‏وند، یاسر (۱۳۹۹)، محیط امنیتی جدید اروپایی و سیاست خارجی اتحادیه اروپا در قبال ایران، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
ونت، الکساندر (۱۳۸۶)، نظریه اجتماعی سیاست بین‏الملل، ترجمه حمیرا مشیرزاده، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
ویور، اولی (۱۳۸۰)، «امنیتی‏کردن و غیرامنیتی‏کردن»، ترجمه مراد علی صدوقی، فرهنگ اندیشه، دوره اول، شماره سوم و چهارم، پائیز و زمستان، صص ۱۹۶-۱۶۷.
ویلیامز، پل.دی (ویراسته) (۱۳۹۲)، درآمدی بر بررسیهای امنیت، ترجمه علیرضا طیّب، تهران: امیرکبیر، چ دوم.
هالستی، کی.جی. (۱۳۷۵)، سیاست بین‌المللی، ترجمه مسعود طارم‌سری، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، چ‌ هشتم.
یزدان‏فام، محمود (۱۴۰۰)، «دگرگونی در نظریه‏ها و مفهوم امنیت بین‏المللی»، در مشیرزاده، حمیرا و ابراهیمی، نبی‌الله، تحول مفاهیم در روابط بین‏الملل، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، چ سوم.
Chalcraft, John (2012), Horizontalism in the Egyptian revolutionary process, Middle East Report, (262). pp. 6-11.
Gray, Colin S. (2006), Out of the Wilderness: Prime Time for Strategic Culture, National Institute Press.
Johnson, Jeannie L. (2008), Strategic Culture: Toward a Standard Methodological Approach, Defense Threat Reduction Agency.
Robinson, Paul (2008), Dictionary of International Security, Cambridge: Polity Press.
United Nations Development Programme (1994), Human Development Report, New York: Oxford University Press.
Waever, O. (1993), “Societal security: the concept” in Waever & etal, Identity, Migration and the New Security Agenda in Europe, London: Pinter